مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی در یک نگاه
مختصات جغرافیایی مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی
مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی در کانون اصلی شهر تاریخی اردبیل و در مختصات جغرافیایی؛ ۳۸ درجه ۱۴ دقیقه ۵۲ ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه ۱۷ دقیقه ۲۷ ثانیه طول جغرافیایی قرار دارد. این مجموعه مذهبی در سال ۱۳۱۰ با شماره ۶۴ در فهرست آثار ملی کشور و در مرداد ماه سال ۱۳۸۹ در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت.
مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی (۷۳۵-۶۵۰ ق)، جد اعلای صفویان، به عنوان یازدهمین اثر تاریخی- فرهنگی ایران است که با داشتن ارزش های زیاد فرهنگی و معماری در جلسه روز شانزدهم مرداد ماه سال ۱۳۸۹ ش / هفتم آگوست ۲۰۱۰ میلادی، در شهر برازیلیا، پایتخت برزیل، با شماره ۱۴۵۰ در فهرست آثار تاریخی فرهنگی جهانی قرار گرفت.
این مجموعه خانقاهی و آرامگاهی به نام موسس مکتب عرفانی صفویه، شیخ صفیالدین اردبیلی رقم خورده است. وی در سال ۷۰۰ هجری به سفارش استادش، شیخ زاهد ابراهیم گیلانی مرکز تعلیم و ارشاد خود را در شهر اردبیل قرار داده با ایجاد و احداث مجموعه ی مذهبی بزرگ نقش برجسته در ارشاد مریدان و توسعه آموزه های اسلام در سرزمین های قفقاز و آناتولی و شام ایفا نمود. بنابراین شهر دارالارشاد اردبیل و مجموعه مذهبی آن در دوره شیخ صفی الدین اردبیلی و شیوخ صفوی و عصر شهریاران صفوی مرکز تفکر صفوی اعتبار ویژه ای یافت. از این رو موسس طریقت عرفانی صفوی جهت تعلیم و نشر تفکر خود اقدام به ایجاد فضاهای متمرکز در شهر اردبیل نموده، جانشینان شیخ نیز در راستای افکار مذهبی و سیاسی او به گسترش هرچه بیشتر این مجموعه همت گماشتند. ضمن آنکه تشکیل دولت صفوی و تداوم حکومت دراز آهنگ این سلسله نیز بر عظمت و شکوه آن افزود و به یکی از زیارتگاه های مهم ایران تبدیل نمود.
بازنگری اسناد تاریخی بیانگر آن است که این مجموعه در سده های هشت تا سیزده هجری یکی از بزرگ ترین تشکیلات مذهبی عرفانی ایران، بسان شهری کوچک در دل شهر اردبیل از تمام امکانات رفاهی و خدماتی و بهداشتی برخوردار بود. از بازارچه آستانه تا آشپزخانه بزرگ، و از حمام تا شربتخانه همه در خدمت طالبان و زائران سرسپرده این کانون مذهبی بود. به طوری که با صحن ها و حیاط های تودرتو نزدیک ۷۰ فضا در پیرامون، اردبیل را به یکی از بزرگ ترین و مهم ترین شهرهای ایران آن روزگار تبدیل کرده بود.
اما همزمان با افول صفویان شهر اردبیل نیز همانند دیگر مراکز شهری از رونق افتاده، شهری دور از دسترس از راه های ارتباطی از توسعه بازماند و بیشتر بناهای مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی نیز به خاطر نامهربانی طبیعت و بشر تخریب شده، متروک ماند.
با این وجود آثار معماری موجود مجموعه مذهبی، به شرح ذیل، نیز خود به تنهایی نشانگر عظمت و شکوه تاریخی و فرهنگی آن در سده های گذشته و رونق شهر اردبیل در عصر شیوخ و شهریاران صفوی است.
۱. بقایای دروازه اصلی یا سردر عالی. ۲. حیاط باغ یا حیاط بزرگ (عرصه). ۳. مزار شیخ صفی الدین؛ معروف به گنبد الله الله. ۴. آرامگاه شاه اسماعیل اوّل. ۵. آرامگاه محیی الدین محمّد معروف به حرمخانه. ۶. عمارت چینی خانه فعلی (خانقاه قدیم یا خلوت سرای شیخ صفی الدین). ۷. بنای معروف به مسجد جنت سرا. ۸. تالار دارالحفاظ؛ قندیلخانه. ۹. ساحت یا صحن اصلی. ۱۰. سردر شاه عباسی. ۱۱. تالار دارالحدیث (طاق متولی یا دارالسلام). ۱۲. مقابر مشایخ صفوی در دو رواق جناحین دارالحدیث. ۱۳. قبرستان مطهر شهیدگاه. ۱۴. حیاط معروف به مقابر یا حیاط حرمخانه. ۱۵. چله خانه جدید. ۱۶. حیاط میانی (پیشخان). ۱۷. آثار معماری مکشوفه در کاوش های باستانشناختی ۷۸-۱۳۷۴ در غرب مجموعه که مشتمل بر آب انبار (چشمه کوثر)، فضاهای مسکونی متعلق به خاندان صفوی و هشتی (سردابه مقبره بچه شیخ صفی الدین اردبیلی) است. ۱۸. آثار معماری مکشوفه در کاوش باستانشناختی سال ۱۳۸۵ در سمت شرقی حیاط باغ که شامل بخشی از بقایای حمام و آشپزخانه تاریخی مجموعه، چله خانه قدیم و معبر شهیدگاه، جنت سرا و آشپزخانه و دیوار حایل مابین شهیدگاه و آشپزخانه است.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف به گنبد الله الله: این اثر معماری یکی از مظاهرشگفت انگیز هنر ایرانی، به شمار می رود. آستانه متبرکه شیخ صفی الدین اردبیلی از داخل به شکل هشت ضلعی و از خارج به طرز استوانه ای است. قطر مزار ۶ متر و ارتفاع برج تا نوک گنبد دوپوش نیم پیازی مقبره حدود ۱۷ متر می باشد. داخل بنا با گچبری های و تزیینات گیاهی و خطوط خوشنویسی از آیات قرآنی پرجاذبه بوده، مخصوصاً صندوق چوبی خاتم کاری و میناکاری مقبره، از نفایس هنری قرن هشت هجری ایران است که زیر نظر صدرالدین موسی ساخته و پرداخته شده است.
آرامگاه شاه اسماعیل اول: این مزار که از نظر تزیینات هنری از باشکوه ترین بخش های مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شود، مابین آرامگاه محیی الدین محمد و گنبد الله الله قرار دارد. دیوارنگاره های تذهیب و صندوق منبت کاری و خاتمکاری مرصع و بی نظیر آن، مخصوصاً کتیبه گچبری با رقم علیرضا عباسی، خوشنویس معروف عهد شاه عباس کبیر آن را در میان آثار معماری مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی از برجستگی ممتازی برخوردار نموده است.
آرامگاه محیی الدین محمد (حرمخانه): این اثر تاریخی در سمت جنوبی آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد. این بنا در سال ۷۲۴ ق بر روی مقبره ی محیی الدین محمد فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی ساخته شده است و در دوره های مختلف تاریخی با تدفین های اهل بیت شیخ صفی الدین اردبیلی به صورت مقبره خانوادگی سلسله صفویان در آمده و به تبع آن به حرمخانه اشتهار یافته است.
آرامگاه محیی الدین محمد معروف به حرمخانه متشکل از یک راهرو و دو فضای چهارگوش مربع و مستطیل است. ورودی اصلی آن در سمت راست دیوار شاه نشین واقع شده و با گذشتن از این در وارد راهرویی می شویم که فاقد هرگونه تزئین و کتیبه است. انتهای شرقی راهرو به فضای مستطیل شکلی به نام رواق منتهی می شود که با گنبد کوتاه از داخل رسمی بندی شده است. در دیواره ضلع جنوبی رواق حرمخانه دو لنگه در چوبی با نگاره های اسلیمی و گل های شاه عباسی قرار گرفته که از نمونه های برجسته هنر لاک کاری صفویان محسوب می شود. بر فراز در مذکور یک قاب گچبری زیبا با تزیینات متنوع کتیبه ای با خطوط کوفی و ثلث مزیّن شده است که دارای اسماء جلالیه و حدیثی از پیامبر درباره درک مرگ توسط انسان ها است.
عمارت چینی خانه (خانقاه قدیم): این بنا از نظر سبک معماری و تزئینات از پدیده های شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازده هجری به شمار می رود. نقشه عمارت عالی چینی خانه از بیرون به شکل هشت ضلعی ناقص کاملاً متقارن بوده و از داخل با دو ورودی باریک در شمال با تالار دارالحفاظ (قندیلخانه) ارتباط پیدا می کند. فضای داخلی، اتاق چهارگوشی به ابعاد ۱۸×۱۸ متر می باشد که در هر یک از اضلاع آن یک تورفتگی چند وجهی به طرز نیم هشت ایجاد شده است.
این عمارت به دستور شاه عباس کبیر و طراحی و مهندسی شیخ بهایی دانشمند شهیر عصر صفوی احداث شده و چینی هایی اهدایی امپراطور چین به شاه عباس کبیر که به شکل های متنوع لنگری های بزرگ فغفوری، مرتبان ها، بادیه ها و دیگر ظروف نفیسه غوری و فغفوری بوده توسط شاه عباس به این محل وقف شده است. اکثر این ظروف دارای مهر شاه عباس با عبارت ذیل هستند؛ بنده شاه ولایت عباس وقف بر آستان شاه صفی نمود.
تزئینات این بنا در داخل مشتمل بر کاشیکاری، گچبری و نقاشی های تذهیب است. برجسته ترین ویژگی این فضای معماری، طاقنماهای پرکار گچی است که از این نظر بسیار گسترده تر از تالار موسیقی عالی قاپوی اصفهان و زودتر از آن طراحی و ساخته شده است. در مقرنس های گچی ایوان ها و شاه نشین ها تا محل کاشی های هفت رنگ تعداد زیادی محفظه و طاقچه های خوش فرم به اشکال زیبای سفالینه، ظروف چینی و شیشه ای چون گلدان ها، ابریق ها و... بریده و اطراف آن با نگاره های نباتی مزین و تذهیب شده است.
ایوان جنت سرا (معروف به مسجد و میدان و مقبره): این بنا که به شکل هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است، بزرگترین و بلندترین عمارت مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شود. این بنا که به طرز عالی به رواق تالار دارالحفاظ الحاق شده در هر ضلع خود قوس های کاذب طاقچه ای شکل دارد که قوس های بزرگ را در برگرفته و با رسمی بندی زیباتر شده است.
به باور برخی محققان جنت سرا جزء قدیمی ترین بناهای مجموعه است که در عهد شاه طهماسب اول با عنوان ایوان جنت سرا معروف بوده است. حسب صریح الملک این بنا توسط دختر شاه اسماعیل به عنوان مقبره برای پدر مورد نظر بوده است. در دوره های بعد مخصوصاً قاجار، از این فضا به عنوان مسجد استفاده شد.
تالار دارالحفاظ (قندیلخانه): دارالحفاظ محل تجمع حافظان و قاریان قرآن و مکانی برای تلاوت و سعی در حفظ آن بوده است. این تالار که در حال حاضر به قندیلخانه معروف است با الحاق به گنبد الله الله نقش حریم حرم را ایفا می کند. فضای مذهبی دارالحفاظ تالاری است به ابعاد ۶ × ۵/۱۱ متر که در سمت جنوبی صحن قرار دارد. این تالار در قرن هشت هجری و تحت نظارت صدرالدین موسی ساخته شده است. روایت است قالی های اردبیل قبل از انتقال به موزه های ویکتوریا و آلبرت لندن و کانتی لس آنجلس کف تالار را زیباتر می نموده است.
دارالحدیث (طاق متولی): در سمت غرب صحن مجموعه و مقابل بنای سترگ جنت سرا فضای نسبتاً بلندی با دو ایوان و رواق با طاق ضربی آجری جلوه گر است که در متون تاریخی از آن با نام های دارالمتولی، دارالسلام و دارالحدیث یاد می شود. از متن صریح الملک کاملاً روشن است این بنا در زمان شاه اسماعیل اول برای آموزش علوم دینی و مباحث مذهبی و احتمالاً تهیه رونوشت از کتب متعدد حدیثی ساخته شده است.
قبرستان شهیدگاه: عنوان شهیدگاه اولین بار در زمان شاه اسماعیل اول به این قبرستان داده شد. روایت است شاه اسماعیل اول در سال ۹۱۵ هجری پس از جنگ با فرخ یسار و فتح شروان جنازه پدر و جدش را همراه بزرگان و سرکردگان صفوی به اردبیل انتقال و در کنار مزار جدش دفن کرد و از آن زمان این قبرستان به شهیدگاه معروف شد. البته پس از وقوع جنگ چالدران تعدادی از قهرمانان شهید این نبرد نابرابر به این قبرستان منتقل و در آنجا به خاک سپرده شدند.
چله خانه: در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی دو چله خانه جهت خلوت نشینی وجود داشته است که چله ی قدیم برای شیخ صفی الدین و چله ی جدید برای خلوت صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی ساخته شده بود. آثار این چله خانه ها در سمت غربی و شرقی حیاط میانی روبروی هم قرار دارد.
دکتر حسن یوسفی- مهندس ملکه گلمغانی
