درباره اردبیل

موقعیت جغرافیایی

استان مرزی اردبیل در ۳۷ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۴۲ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۴۸ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۴۷ درجه و ۳۰ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ در شمال غرب جمهوری اسلامی ایران و غرب دریای خزر Caspian قرار دارد. این استان که دارای ده شهرستان؛ اردبیل، بیله سوار، پارس آباد، خلخال، سرعین، کوثر، مشکین شهر، مغان، نمین و نیر است از طریق چهار شهرستان بیله سوار، پارس آباد، مغان و نمین با کشور جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد.

بیشتر زمین های استان بین دو تا سه هزار متر ارتفاع داشته و دشت اردبیل با یک هزار و دویست متر بلندی جلگه بسیار حاصلخیزی است که در بین کوه های بلند سبلان در غرب، کوه های باغرو داغی در شرق و رشته کوه بزغوش در جنوب و کوه های مرزی ایران و آذربایجان از شمال آن را محصور است. به عبارتی شهر اردبیل درست در کانون دشت حاصل خیز اردبیل ایجاد و توسعه پیدا کرده است. دو رشته کوه سبلان و باغرو به ترتیب در ۴۰ و ۳۵ کیلومتری آن مهمترین موانع طبیعی دشت محسوب می شوند.

بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی کشوری، شهرستان اردبیل از دو بخش مرکزی و هیر تشکیل می‏گردد. مساحت شهرستان اردبیل حدود ۲۴۹۸۱۷ کیلومتر مربع و متشکل از ۳ بخش، ۴ شهر و ۱۱ دهستان است. اردبیل به عنوان مرکز استان، با ارتفاع عمومی ۱۳۵۰ متر از سطح آب های آزاد در ۳۸ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۴۸ درجه و ۱۷ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ، در میان دشت وسیعی به همین نام قرار دارد. شهر اردبیل حداقل در ۴۷ درجه و ۴۸ دقیقه و حداکثر ۴۸ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی و حداقل در ۳۷ درجه و ۵۶ دقیقه و حداکثر ۳۸ درجه و ۳۳ دقیقه از عرض شمالی قرار دارد.

پیشینه ی تاریخی اردبیل

بیشتر محققان ریشه ی واژه کهن اردبیل را از دو جزء آرتا و ویل اوستایی می داند که بخش اول آن، آرتا، به معنی مقدس و جز دوم یعنی ویل، یک واژه کهن اوستایی، به معنی شهر است که در کل معنای آن، سرزمین یا شهر مقدس می‏شود. افزون بر آن نام اردبیل در شاهنامه فردوسی بیشتر از سایر شهرهای غرب دریای خزر تکرار شده است. بنابراین اشاره زیاد به اردبیل در قدیمی ترین داستان های حماسی ایران به پیشینه ی درازآهنگ تمدن و شهرنشینی اردبیل در دوره های تاریخی، مخصوصاً در دوره های کیانیان (هخامنشی ها) و اشکانی ها دلالت دارد.

نام اردبیل در دوره اسلامی برای اولین بار در اسناد و کتیبه های متعلق به سده های سه و چهار هجری ثبت و ضبط شده است؛ اولین بار نام اردبیل در سکه های اوایل اسلامی مربوط به عصر کوتاه حکومت ساجیان یا ساجدیان، حک شده است. اردبیل در دوره ی پرشکوه اسلامی، سده های سه تا هفت هجری قمری یعنی دوره های ساجیان و سالاریان و آل بویه تا یورش مغولان و ویرانگری های آنها به عنوان مهمترین و بزرگترین شهر آذربایجان محسوب می شود.

اردبیل از زمان شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۷۰۰ هجری تا تشکیل دولت صفوی در سال ۹۰۷ هجری به عنوان بست مظلومان و متهمان از جایگاه خاص مذهبی برخوردار بود. از این رو شهر اردبیل در سده های هشت و نه هجری با حفظ اهمیت مذهبی به القابی چون دارالارشاد، دارالعرفان، دارالامان و شهر مقدس مفتخر گردید.

شهر اردبیل در دوره صفویان به خاطر به موقعیت خاص جغرافیائی و هم چنین عنایات خاص صفویان به عنوان یکی از شهرهای مهم مذهبی و بازرگانی ایران اعتبار ویژه یی پیدا کرد.

دکتر حسن یوسفی- مهندس ملکه گلمغانی

کارشناس اداره کل میراث فرهنگی اردبیل